Warszawa, sierpień 1955 roku. Do stolicy zjeżdżają dziesiątki tysięcy młodych ludzi z całego świata – z Kuby, Indonezji, Wietnamu, Francji, Sudanu i ze Stanów Zjednoczonych. Przemieszczają się pomiędzy dopiero co otwartymi Pałacem Kultury i Nauki, Stadionem Dziesięciolecia i gigantycznymi dekoracjami ulicznymi zasłaniającymi wojenne ruiny. Słuchają jazzu i muzyki ludowej, tańczą na Mariensztacie i sadzą drzewa w Parku Kultury na Powiślu. Oficjalna propaganda mówi o pokoju i przyjaźni, ale pod skórą narasta coś innego: poczucie wolności, ciekawość, wymiana, gesty nie do końca kontrolowane. Wystawa „Lato, które zmieniło wszystko” w Muzeum Warszawy przywołuje historię V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów, ukazując wydarzenie jako karnawał wielokulturowości, zapowiedź zmian polityczno-społecznych oraz przede wszystkim – doświadczenie pokoleniowe.
V Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów był największym tego typu wydarzeniem w historii PRL. Między 31 lipca a 14 sierpnia 1955 roku do Warszawy przybyło blisko 30 tys. osób z zagranicy i 140 tys. z samej Polski. Hasłem festiwalu było „O pokój i przyjaźń”, a jego celem – zgodnie z intencją władz – miała być demonstracja siły i atrakcyjności socjalistycznego porządku. Młodzież z krajów bloku wschodniego miała spotkać się z rówieśnikami z państw zachodnich i z tzw. Trzeciego Świata, aby wspólnie zamanifestować poparcie dla rozbrojenia, walki z kolonializmem i solidarności międzynarodowej.
Gołąbek pokoju
Festiwal był odpowiedzią na nowy moment polityczny – śmierć Stalina, powolne odprężenie w relacjach Wschód – Zachód, ale też na potrzebę symbolicznego otwarcia Polski na świat po dekadzie zamknięcia. Ulice Warszawy – wciąż w dużej mierze odbudowywane, budynki, statki na Wiśle – przystrojono w festiwalowe fryzy, flagi, transparenty i murale. W całym mieście odbywały się pokazy artystów ludowych, koncerty, spektakle, zabawy taneczne, bale kostiumowe, rewie mody i zawody sportowe. Program był zaprojektowany z wielką precyzją – tak, aby nikt nie miał czasu wolnego.
A mimo to – albo właśnie dlatego – wydarzyło się coś, czego nie przewidziano. Dla wielu uczestników i uczestniczek było to pierwsze spotkanie z innym światem. Wszystko było nowe: pary trzymające się za ręce, nieznane języki, ubrania, tkaniny i ozdoby z egzotycznych krajów. Dla polskiej młodzieży festiwal był wstrząsem estetycznym, kulturowym, ale i mentalnym. Jak pisał po latach Jacek Kuroń: „okazało się, że można być postępowym, a jednocześnie cieszyć się życiem”.
Sztuka w służbie iluzji – i przełom
Do współtworzenia oprawy festiwalu zaproszono architektów i artystów, takich jak Jerzy Hryniewiecki, Wojciech Fangor, Henryk Tomaszewski, Oskar Hansen, Jan Młodożeniec i Jacek Sempoliński – nazwiska, które wkrótce miały zdefiniować polską sztukę drugiej połowy XX wieku, w 1955 roku odpowiadały za projektowanie miejskich dekoracji: setki metrów fryzów, proporce rozpięte nad ulicami i na statkach na Wiśle, murale, plakatowe kompozycje bez znanych twarzy reżimu. Zamiast portretów Bieruta – abstrakcyjne formy, kolory, geometryczne rytmy. I hasła wypisane w kilku językach. Była to sztuka użytkowa, ale jak zauważył poeta i polityk Julian Przyboś, bardziej nowoczesna niż wszystko, co pokazywano, również w ramach festiwalu, na uznanej za przełomową wystawie w Arsenale.
Artyści stworzyli wizualny kamuflaż: ukryli ruiny, pustkę zniszczonego miasta, brak infrastruktury i szarość powojennej rzeczywistości. Dekoracja przykryła rzeczywistość inscenizacją nowoczesnego miasta.
Arsenał – początek odwilży w sztuce polskiej
Równolegle z festiwalem otwarto „Ogólnopolską Wystawę Młodej Plastyki” w warszawskim Arsenale. Jej oficjalny tytuł brzmiał „Przeciw wojnie – przeciw faszyzmowi” i była to prezentacja powojennego pokolenia artystów i artystek, jak Jerzy Bereś, Teresa Pągowska, Alina Szapocznikow i Andrzej Wróblewski. Prezentowane dzieła – ekspresyjne, egzystencjalne i nowoczesne, choć czasem wciąż figuratywne – wyraźnie odcinały się od socrealistycznej doktryny. To właśnie wystawa w Arsenale zapisała się w historii jako moment zerwania pokoleniowego i symboliczny początek odwilży w polskiej sztuce.
Lato, które zmieniło wszystko
Wystawa „Lato, które zmieniło wszystko” w Muzeum Warszawy skupia się na opowieściach, śladach i fragmentach tamtych dwóch tygodni. Znajdziemy tu osobiste wspomnienia uczestniczek i uczestników, pamiątki, dokumenty, nagrania. Są też zdjęcia z balu kostiumowego, menu posiłków serwowanych w miasteczkach festiwalowych, odznaki i ręcznie szyte upominki z krajów afrykańskich; festiwalowa mapa, która sama w sobie jest ciekawostką: mapę celowo zniekształcono, aby zapobiec ewentualnemu atakowi bombowemu. Wystawa pokazuje, jak wielogłosowe i niejednoznaczne było to doświadczenie.
Współczesnym dodatkiem do tej opowieści są m.in. prace młodych artystek i artystów zaproszonych przez kuratorów: Yulii Krivich, Jacka Świdzińskiego i Pauliny Włostowskiej. Świdziński, autor nagrodzonego Paszportem „Polityki” komiksu „Festiwal”, tym razem nie pokazuje samej publikacji, lecz nowe rysunki nawiązujące do jego komiksu i potraktowane jako komentarz do wystawy. Yulia Krivich prezentuje pracę multimedialną, a Paulina Włostowska – tkaninę artystyczną.
Odwrócenie porządków
W założeniu festiwal miał być ćwiczeniem z ideologicznej jedności. Pokazem, że młodzież z całego świata – wbrew różnicom rasowym, kulturowym i językowym – może stanąć pod wspólnym sztandarem pokoju. W praktyce wydarzenie wymknęło się spod kontroli. Karnawałowe wibracje, językowy chaos, nieoczekiwane spotkania i polityczna nieuważność stworzyły moment przejściowy: szczelinę w systemie, przez którą przedostała się wolność. Wystawa w Muzeum Warszawy pokazuje, że latem 1955 roku Warszawa była miejscem, w którym zaczęło się coś ważnego.
Wystawa „Lato, które zmieniło wszystko. Festiwal 1955” w Muzeum Warszawy jest czynna od 19 czerwca do 21 grudnia 2025 roku. Kuratorami są Błażej Brzostek i Zofia Rojek.
Zaloguj się, aby zostawić komentarz.